Ostatni rok był u mnie pod znakiem intensywnej nauki. Między innymi dlatego, że realizowałam studia podyplomowe z psychodietetyki, dietetyki klinicznej a także z psychosomatyki i symptopsychologii. Poprzedni rok to studia z dietetyki i psychologii zdrowia. Jedna z prac dyplomowych którą pisałam dotyczyła klasyfikacji zaburzeń odżywiania i charakterystyki ortoreksji, a także druga praca – treningu autogennego.

W najbliższych kilku artykułach przedstawię Wam fragmenty moich prac oraz wnioski. W tym artykule chciałabym przybliżyć temat zaburzeń odżywiania i ich klasyfikacji. Będzie to część bardziej teoretyczna, ale niezmiernie ważna.

O zaburzeniach odżywiania – wstęp

Kult ciała towarzyszy ludzkości od zarania dziejów. Przez wiele wieków ideał piękna wśród kobiet dotyczył tych, które swoim wyglądem prezentowały wysoki status społeczny i majętność. Dlatego nie tylko ubiór i bogate zdobienia były ważne, ale także krągłe i pulchne ciało, co miało pokazywać dostatek finansowy i dobrobyt. Kobiety szczupłe, wychudzone, były odstraszające i nie cieszyły się zainteresowaniem, gdyż postrzegane były za biedne i zaniedbane. To podejście zmieniło się na przestrzeni kolejnych wieków i przemian kulturowych, szczególnie w krajach wysoko rozwijających się. 

Wiek XX i XXI przyczynił się do zmienionego postrzegania ciała między innymi za sprawą kultury masowej, szeroko rozwijającego się przemysłu spożywczego, odzieżowego oraz reklamowego. Zmienił się pogląd na temat postrzegania ciała z nadmierną tkanką tłuszczową jako atrakcyjnego, a także dzięki zwiększającej się świadomości i edukacji zdrowotnej, zauważono negatywne skutki występującej coraz częściej otyłości. 

Obecnie otyłość jest uznana za chorobę, zgodnie z klasyfikacją ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych)i niesie ze sobą szereg powikłań i konsekwencji zdrowotnych, począwszy od zwiększonego ryzyka cukrzycy typu 2, chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, zaburzeń lipidowych, a także przedwczesnej śmierci. 

Walka z pandemią otyłości nabrała znaczenia, jednak wraz z medialnym kultem szczupłego ciała przyniosła też negatywne skutki dla zdrowia psychicznego w postaci rozwoju zaburzeń odżywiania o różnym pochodzeniu. Specjaliści zaczęli bić na alarm, żeby odchudzić społeczeństwo, a kolorowe czasopisma nakręcały spirale pogoni za szczupłą sylwetką, podkreślając, że dzięki niej kobiety będą szczęśliwsze, odniosą większy sukces zawodowy, miłosny oraz będą bardziej pewne siebie. Producenci z branż odzieżowych, kosmetycznych i szerokiego modelingu, pokazywali, coraz chudsze, pięknie wyglądające sylwetki. Swój renesans także osiągnęła branża fitness oraz firmy produkujące suplementy, które rzekomo mają przyspieszyć redukcje masy ciała, a gabinety odnowy biologicznej, rozwijały oferty spalania tkanki tłuszczowej dzięki rozmaitym „magicznym” urządzeniom. 

To wszystko przyczyniło się do kolejnej plagi: zaburzeń odżywiania, które stanowią ogromny problem psychiczny, społeczny a także zdrowotny. 

Obecnie na zaburzenia odżywiania (eating disorders – ED) choruje 17,9% nastoletnich dziewcząt (0,7% anorexia nervosa, 1,2% bulimia nervosa, 1,5% binge eating disorder – BED, 14,6% not otherwise specified – NOS) oraz 6,5% chłopców (0,2% anorexia nervosa, 0,4% bulimia nervosa, 0,9% BED, 5% NOS). Nie poznano jeszcze wszystkich jednostek chorobowych z grupy zaburzeń odżywiania i nie wszystkie znajdują się w danych epidemiologicznych. To pokazuje jak ważnym obszarem dla specjalistów jest wsparcie oraz odpowiednie leczenie i terapia osób zmagających się z problemami z odżywianiem i zaburzonym postrzeganiem własnego ciała. 

Zaburzenia odżywiania stanowią szerokie spektrum problemów i często mieszają się z innymi zaburzeniami i chorobami natury psychicznej takimi jak depresja, zaburzenia osobowości, zaburzenia kompulsyjno-obsesyjne czy zaburzenia lękowe. Trudności diagnostyczne dostarcza też somatyczny obraz zaburzeń odżywiania, gdyż osoba chora może nie zdawać sobie sprawy ze swoich problemów lub ukrywać je, lecząc się na szereg innych chorób będących ich skutkiem (jak np. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, insulinooporność, zaburzenia hormonalne, migreny, zaburzenia przewodu pokarmowego, spadki odporności i wiele innych). 

Klasyfikacja zaburzeń odżywiania

Pierwsze próby sklasyfikowania zaburzeń odżywiania miały miejsce w XVI wieku. Jednak już we wcześniejszych latach opisywano tzw. „choroby wyniszczające”. W XX wieku pojawiły się pierwsze prace na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organisation WHO), które miały na celu ujednolicenie dotychczasowych publikacji i przygotowanie klasyfikacji zaburzeń odżywiania. Początkową klasyfikacją były kryteria Feighnera, a ostatnią klasyfikacje ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) i DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – amerykańska klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). 

1.    KLASYFIKACJA ICD-10

Klasyfikacja zaburzeń odżywiania według ICD-10 z 1997 roku obejmuje: 

F – Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (Mental and behavioural disorders)

F50 – zaburzenia odżywiania (eating disorder)

F50.0 – Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa)

F50.1 – Jadłowstręt psychiczny atypowy 

F50.2 – Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa)

F50.3 – Atypowa żarłoczność psychiczna

F50.4 – Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi 

F50.5 – Wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi

F50.8 – Inne zaburzenia odżywiania się 

F50.9 – Zaburzenia odżywiania się nieokreślone 

Kategoria ta nie obejmuje jadłowstrętu lub utraty łaknienia BNO (R63.0), trudności w karmieniu i błędów wychowawczych (R63.3), zaburzeń odżywiania niemowląt i dzieci (F98.2), spaczonego łaknienia (pica) u niemowląt i dzieci (F98.3). 

Zaburzenia odżywiania się to globalny problem i wyzwanie dla lekarzy, terapeutów i specjalistów pracujących z osobami, które mogą wykazywać objawy zaburzeń. Wiele z nich nie jest powszechnie znana. Najczęściej słyszymy o anoreksji i bulimii, jednak obszar tych zagadnień jest znacznie większy. Dlatego też w klasyfikacji widzimy „inne zaburzenia odżywiania się” i „zaburzenia odżywiania się nieokreślone” do których zaliczamy zaburzenia, których objawy nie pasują do obrazu diagnostycznego w anoreksji i bulimii – np. 

– pica – (z łac. sroka) nazywana także łaknieniem spaczonym, polegająca na występowaniu apetytu na produkty niejadalne jak ziemia, szkło, kamienie, włosy, tynk itp. a także produkty spożywcze nie nadające się do spożycia jak surowe ziemniaki czy mąka. 

– psychogenna utrata łaknienia – objawia się brakiem apetytu o podłożu afektywnym. W przeciwieństwie do anoreksji, nie obserwujemy tutaj dążenia do szczupłej sylwetki, tylko widzimy brak apetytu o podłożu napięciowym, np. w wyniku trudnych sytuacji. 

„Zaburzenia odżywiania się, nieokreślone” – to takie, których z jednej strony nie można wyjaśnić czynnikami organicznymi, a z drugiej które nie spełniają kryteriów diagnostycznych odpowiednich do zdiagnozowania pozostałych zaburzeń. 

2.    KLASYFIKACJA DSM-V 

Najnowsza klasyfikacja DSM-V wyróżnia następujące zaburzenia: 

1. Anoreksja psychiczna (anorexia nervosa)
2. Bulimia psychiczna (bulimia nervosa)
3. Zespół kompulsywnego jedzenia (binge eating disorder BED)
4. Syndrom Pica (Pica syndrome)
5. Spaczone przeżuwanie (rumination disorder)
6. Unikanie jedzenia/ restrykcje w przyjmowaniu pokarmów (avoidant/ restrictive food intake disorder ARFID)
7. Inne specyficzne zaburzenia karmienia i jedzenia (unspecified feeding or eating disorder UFED)

Kryteria diagnostyczne klasyfikacji DSM-5 nie są spójne z wymienionymi w ICD-10, dlatego naukowcy pokładają większą nadzieję w mającej się ukazać klasyfikacji ICD-11. 

Zespół kompulsywnego objadania się (BED) jest charakterystyczny dla części pacjentów z nadmierną masą ciała. Badania pokazują, że ponad 30% otyłych osób zmaga się z kompulsywnym objadaniem się. To zaburzenie polega na utracie kontroli nad spożywanymi pokarmami, osoba chora czuje wewnętrzny przymus jedzenia, mając trudność z zaprzestaniem spożywania posiłku. Unikanie jedzenia/ restrykcje w przyjmowaniu pokarmów (ARFID) jako zaburzenie obecne w klasyfikacji DSM pojawiło się dopiero w najnowszej wersji. Zaburzenie to polega na unikaniu spożywania wybranych pokarmów lub grup pokarmów. Osoba chora swoich wyborów dokonuje na podstawie np. konsystencji, koloru, marki, emocji jakie wzbudza dany produkt. ARFID często towarzyszy innym zaburzeniom np. autyzmowi, zaburzeniom obsesyjno-kompulsyjnym, zaburzeniom lękowym, niepełnosprawności intelektualnej. 

W obu klasyfikacjach widnieje anoreksja i bulimia, które charakteryzują się nadmierną koncentracją na własnym ciele, obsesyjnym myśleniu o jedzeniu, a także na potrzebie dążenia do szczupłej sylwetki. W przypadku anoreksji osoba chora restrykcyjnie ogranicza spożycie kalorii i skupia się na ilości spożytych pokarmów dążąc do jak najszczuplejszej wersji siebie. Osoby chorujące na bulimie także dążą do redukcji masy ciała, ale poprzez zachowania kompensacyjne jak prowokowaniu wymiotów po posiłku, stosowanie środków przeczyszczających czy nadmierną aktywność fizyczną (typ niekompensacyjny). W obu przypadkach mówimy o zaburzeniach psychicznych, z zaburzonym obrazem własnego ciała. 

3.    NIEPRAWIDŁOWE ZACHOWANIA ŻYWIENIOWE

Poza wspomnianymi wyżej sklasyfikowanymi zaburzeniami odżywiania się, możemy wyróżnić kilka wybranych nieprawidłowych zachowań żywieniowych^[6]:

1. Wilczy apetyt na słodycze (carbohydrate craving, hyperphagia) – badacze wiążą je z uzależnieniem od hormonu jakim jest serotonina, która wydzielana jest w chwilach szczęścia i przyjemności przez mózg. W związku z tymi zachowaniami, osoby chore często zmagają się z nadwagą lub otyłością, próchnicą zębów, zaburzeniami metabolicznymi. 
2. Zespół jedzenia nocnego (night eating syndrome, NES) – osoby z NES nie spełniają kryteriów diagnostycznych dla bulimii oraz zespołu kompulsyjnego jedzenia (BED), a apetyt narasta w godzinach nocnych, w czasie snu. Zwykle nie jedzą śniadań, a minimum 50% spożytych pokarmów przyjmują po godzinie 19.00. Na ten syndrom cierpi ok 8-15% ludzi otyłych i nawet 24% osób zakwalifikowanych do chirurgicznego leczenia otyłości. 
3. Anarchia jedzeniowa – polega na całkowitej lub częściowej rezygnacji ze wspólnych posiłków w celu jedzenia małych porcji w nieregularnych odstępach czasu, zwykle produktów typu fast food. Estetyka jedzenia jest zwykle zaniedbana, osoba taka je w biegu, nie używa sztućców. 
4. Ortoreksja (orthorexia nervosa) – to patologiczna obsesja na punkcie zdrowego odżywiania się. Szerzej omówię ją w dalszej części niniejszej pracy. 
5. Bigoreksja (bigorexia nervosa, muscle dysmorphia) – zaburzenie, które polega na nadmiernej koncentracji na swoim ciele, jednak w odróżnieniu od anoreksji i bulimii, osobie chorej zależy na zwiększeniu swojej masy ciała o muskulaturę. Osoby zmagające się z bigoreksją stosują diety wysokobiałkowe, intensywnie trenują sporty siłowe, przyjmują preparaty i odżywki dla sportowców, mające na celu zwiększyć ich masę ciała o dodatkowe mięśnie. Obraz ciała takich osób jest również zaburzony. Zwykle widzą się jako osoby zbyt szczupłe, co nakręca potrzebę kolejnych ćwiczeń i stosowania diet wysokobiałkowych. 

W literaturze możemy spotkać jeszcze inne zjawiska zaburzeń łaknienia i nieprawidłowych zachowań żywieniowych, takie jak alkoreksja (osoby ograniczają spożycie pokarmów, żeby kaloryczność diety uzupełnić jedynie alkoholem i nie przybierać na wadzę lub chudnąć), pregoreksja (objawy anoreksji występujące u kobiet w ciąży). 

Diagnostyka, skutki, leczenie

1. PATOGENEZA ZABURZEŃ ODŻYWIANIA

Mimo, że nauka od wielu lat opisuje zjawiska związane z zaburzeniami odżywiania, nadal nie do końca wiadomo jakie są dokładne źródła ich powstawania. Istnieje wiele koncepcji, które są istotne w kontekście dalszych badań i analiz. Uznano, że u podłoża zaburzeń odżywiania leżą zmiany w percepcji samego siebie, dążenie do nierealistycznych celów dotyczących własnego wyglądu a także zmiany i zaburzenia w ośrodkach kontrolujących łaknienie. Psychodynamiczne ujęcie tematu mówi, że przyczyną są „nieprawidłowe, najczęściej nieświadome mechanizmy psychologiczne zakorzenione w strukturach osobowości”^[1]. Ujęcie poznawcze mówi, że u podłoża zaburzeń odżywiania leży zaburzony obraz własnego ciała oraz dysfunkcjonalne przekonania poznawcze u osób chorych. Ujęcie kulturowe pokazuje, że każda kultura stwarza swoje warunki funkcjonowania, które mogą być źródłem konfliktów, nieprzystosowań społecznych i zaburzeń. Istotne znaczenie ma tutaj wizerunek kreowany w środkach masowego przekazu a także w sztuce. Istnieje krzywdzący pogląd, że żeby osiągnąć sukces należy dążyć do szczupłej, wysportowanej, smukłej sylwetki. W ujęciu systemowym widnieje pogląd, że przyczyny zaburzeń odżywiania leżą u podłoża systemu rodzinnego np. nieprawidłowa struktura i relacje, takie jak faworyzacja rodzeństwa, silna dominacja opiekuna, trudne i kryzysowe sytuacje takie jak rozwód, śmierć w rodzinie, alkoholizm, problemy emocjonalne rodzica. 

Istnieje też pogląd, że zaburzenia odżywiania mogą mieć powiązanie z formą uzależnienia behawioralnego (jedzenioholizmu). Teoria ta ma wielu zwolenników i przeciwników, wymaga dalszych obserwacji. 

2. KONSEKWENCJE ZDROWOTNE

Zaburzenia łaknienia przynoszą poważne spustoszenia nie tylko dla zdrowia psychicznego, ale także fizycznego, w skrajnych przypadkach prowadząc nawet do śmierci. W zależności od zaburzenia, osoba chora może cierpieć na zaburzenia hormonalne, niedobory pokarmowe, choroby serca, zaburzenia miesiączkowania i płodności, problemy neurologiczne, gastrologiczne, czy zmagać się z chorobami metabolicznymi.

Zdarza się, że konsekwencje zdrowotne pojawiają się dopiero, po rozpoczęciu leczenia. Np. w anoreksji organizm czasowo przystosowuje się do nowych warunków. Dlatego anorektyczki często tłumaczą swoją chorobę prawidłowymi wynikami badań i dobrym samopoczuciem, pielęgnując swoje zaburzenie. Problemy pojawiają się, gdy osoba chora rozpoczyna leczenie i próbuje przywrócić prawidłową masę ciała. Pacjentki zgłaszają wtedy nasilenie objawów ze strony układu hormonalnego (trądzik, bolesne miesiączkowanie, zatrzymywanie wody w organizmie), wahania glikemii i insulinemii, insulinooporność, uaktywniają się choroby autoimmunologiczne (np. choroba Hashimoto, alergie). Takie trudności mogą zniechęcać do dalszego leczenia, dlatego podejście interdyscyplinarne jest tutaj podstawą do skutecznego przywrócenia zdrowia osobom chorym. 

3. LECZENIE

1. POSTĘPOWANIE MEDYCZNE

W leczeniu zaburzeń odżywiania kluczowe jest wyrównanie parametrów krwi, a także leczenie objawowe. Niektóre somatyczne dolegliwości mogą wpływać na zachowania żywieniowe i samopoczucie (np. spadki poziomu glukozy we krwi mogą objawiać się rozdrażnieniem i zwiększonym apetytem na węglowodany). W wielu przypadkach konieczne jest leczenie wielospecjalizacyjne np. kardiologiczne, neurologiczne, endokrynologiczne a także dietetyczne (w zależności od problemów i objawów). W skrajnych przypadkach leczenie ambulatoryjne, podczas którego podawane są dożylnie preparaty witaminowe, żywienie dojelitowe, codzienna kontrola parametrów zdrowotnych a także terapia. W leczeniu psychiatrycznym, niekiedy potrzebne jest wprowadzenie leków. Szczególnie jeśli występują objawy depresji, zaburzeń lękowych, choroby afektywnej-dwubiegunowej itp. 

2. PSYCHOTERAPIA

Poza leczeniem medycznym, podstawą leczenia zaburzeń odżywiania jest terapia. Istnieją różne nurty terapeutyczne stosowane w terapii zaburzeń odżywiania np. 

1. Terapia poznawczo-behawioralna – najrzetelniej udokumentowana metoda leczenia psychologicznego nie tylko w zaburzeniach łaknienia, ale też w innych zaburzeniach np. lękowych, afektywnych, schizofrenii, uzależnieniach. Polega na identyfikacji schematów poznawczych oraz automatycznych myśli chorego. W ramach terapii poznawczo-behawioralnej, możemy zastosować różne formy takie jak terapia usprawniania poznawczego (cognitive remediation therapy, CRT) nazywana rehabilitacją poznawczą, czy terapia akceptacji i zaangażowania (acceptance and commitment therapy, ACT). 

2. Terapia z wykorzystaniem narracji – w tym ujęciu zaburzenia odżywiania się postrzegane są jako pewna opowieść, której stopniowo zostaje podporządkowane życie pacjentki i jej rodziny. W tym nurcie stosuje się metafory, personifikowanie problemów, rytuały, psychodramy, pisanie listów, rysunki. 

3. Terapia systemowa – systemowa terapia rodzin jest podstawową metodą leczenia zaburzeń odżywiania dzieci i młodzieży. Pogląd tego nurtu głosi, że specyficzne zaburzenia odżywiania to obronne pseudorozwiązanie innych problemów, a objawy i dolegliwości chorego pełnią istotną i ważną funkcje psychologiczną. 

Bibliografia:

1. Abraham S., Llevelyn-Jones D., Bulimia i Anoreksja Zaburzenia odżywiania, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, 
2. Babicz-Zielińska E., Komorowska-Szczepańska W., Zaburzenia w odżywianiu wynikające z troski o zdrowie, Family Medicine & Primary Care Review, 2012, 14, 2: 123-125, 
3. Beers M.H., Porter R.S., Jones T.V., Kaplan J.L., The Merck Manual. Podręcznik diagnostyki i terapii, Wydanie Trzecie Polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2006. 
4. Bień A., Pieczykolan A., Zaburzenia odżywiania wśród kobiet w wieku rozrodczym, Journal of Education, Health and Sport, 2017, 7(3): 381-391, 
5. Brytek-Matera A., Psychodietetyka, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Wydanie I, Warszawa 2020, 
6. Cierpiałkowska L., Sęk H., Psychologia kliniczna, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2016, rozdział 20 Psychologia zaburzeń odżywiania, 407-427,
7. Długosz A., Wanot B., Biskupek-Wanot A., Zaburzenia odżywiania u osób starszych, Katedra Nauk o Zdrowiu i Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, DOI: 10.16926/daziw.2020.08,
8. Engeln R., Obsesja piękna, Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2018, 
9. Fairburn C., Terapia poznawczo-behawioralna i zaburzenia odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydanie I, Kraków 2013, 
10. Feighner J. P., Robins E., Guze S.B., Woodruff R.A., Winokur G., Diagnostic criteria for use in psychiatric research, Arch. Gen. Psychiatr, 1972, 26 (1): 57-63.
11. Gubiec E., Stetkiewicz-Lewandowicz A., Rasmus P., Problem ortoreksji w grupie studentów kierunku dietetyka, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2015, tom 21, nr 1, 95-100, 
12. Jabłońska E., Błądkowska K., Bronkowska M., Zaburzenia odżywiania jako problem zdrowotny i psychospołeczny, Kosmos Problemy Nauk Biologicznych, tom 68, 2019, nr 1 (322), 121-132, 
13. Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M., Ortoreksja – nowe rozpoznanie?, Psychiatria Polska, 2012, tom XLVI, nr 3, 441-450, 
14. Jaworski M., Drunkoreksja – zaburzenie odżywiania połączone z alkoholizmem wśród młodych dorosłych, Forum Medycyny Rodzinnej, 2014, tom 8, nr 5, 217-225, 
15. Kołędkiewicz E., Doboszyńska A., Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania, Forum Medycyny Rodzinnej, 2013, tom 7, nr 6, 307-315, 
16. Lock J., Le Grange D., Twoje dziecko i zaburzenia odżywiania. Jak mu pomóc?, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, 
17. Łucka I., Janikowska-Hołoweńko D., Domarecki P., Ortoreksja – oddzielna jednostka chorobowa, spektrum zaburzeń odżywiania czy wariant zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych?, Psychiatria Polska, 2019, 53(2), 371-382, 
18. Maine M., McGilley B., Bunnel D., Leczenie zaburzeń odżywiania, Pomost między nauką a praktyką, Edra Urban&Partner, Wydanie I, Wrocław 2019, 
19. McGregor R., Ortoreksja. Zdrowe odżywianie – rozsądek czy już obsesja?, Wydawnictwo Laurum, Warszawa 2018,
20. Middleton K., Zaburzenia odżywiania, droga do wyzdrowienia, Wydawnictwo eSPe, Kraków 2009,
21. Mróz M., Korek E., Ortoreksja – nowa jednostka chorobowa związana z zaburzonymi wzorcami odżywiania, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2020, tom 26, nr 2, 102-105, 
22. Nelkowska D., Orthorexia nervosa: definicje, kryteria, klasyfikacje – kontrowersje i rozbieżności w wynikach badań, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, 2019, vol. XXXII, 3, 169-180,
23. Nowak K., Socjodemograficzne i rodzinne czynniki ryzyka zaburzeń odżywiania młodzieży, Lubelski Rocznik Pedagogiczny, t. XXXII, 2013, 121-146,
24. Ogden J., Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydanie I, Kraków 2011,
25. Pilecki M., Józefik B., Sałapa K., Powiązania pomiędzy spostrzeganiem funkcjonowania rodziny przez pacjentki z zaburzeniami odżywiania się i ich rodziców a percepcją relacji w rodzinach pochodzenia rodziców, Psychiatria Polska, 2014, 48(4), 789-808, 
26. Pilecki M., Józefik B., Sałapa K., Związek oceny relacji rodzinnych z depresją u dziewcząt z różnymi typami zaburzeń odżywiania się, Psychiatria Polska, 2013, tom XLVII, nr 3, 385-395,
27. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M., Psychologia żywienia, wybrane zagadnienia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008,
28. Puri B.K., Treasaden I.H., Psychiatria Podręcznik dla studentów, Wydanie I, Elsevier Urban & Partner Wrocław, Wrocław 2014, 
29. Rabe-Jabłońska J., Pawełczyk T., Standardy leczenia zaburzeń odżywiania, Psychiatr. Psychol. Klin. 2008, 8(1), 20-40, 
30. Rzońca E., Bień A., Iwanowicz-Palus G., Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny, Journal of Education, Health and Sport, 2016;6(12): 267-273, 
31. Słomian W., Wanot B., Kosior-Lara A., Zdrowie a zaburzenia odżywiania, Katedra Nauk o Zdrowiu i Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, DOI: 10.16926/dasiw.2020.10, 
32. Stengel E., Classification of mental disorders, Bull. World Health Organisation, 1959, 21: 601-663.
33. Strzelecki W., Cybulski M., Strzelecka M., Przegląd serwisów internetowych zawierających treści pro- i antyzdrowotne w kontekście zaburzeń odżywiania, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 605, Studia Informatica nr 25, 2010, 155-173, 
34. Suszyńska K., Sobolewska E., Kulik T., Problemy medyczne, pedagogiczne i społeczne funkcjonowania osób z zaburzeniami odżywiania, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, tom 20, nr 3, 235-240,
35. Szurowska B., Anoreksja i bulimia. Śmiertelne sposoby na życie, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2011, 
36. Uszyński M., Stres i antystres – patomechanizm i skutki zdrowotne, Medpharm Polska, Wrocław 2009, 
37. Wiatrowska A., Radzenie sobie ze stresem u osób z zaburzeniami odżywiania, Annales Universitatis Marie Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, vol XXX, 1, 2017, 161-170,
38. Wiatrowska A., Jakość życia w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
39. Wójciak R.W., Zaburzenia odżywiania [w:] E. Mojs (red.) Pomoc psychologiczna w chorobach somatycznych, Wydawnictwo Jeżeli p to q. Poznań 2009. 
40. Wronka M., Jezierska-Kazberuk M., Świat porcelanowych motyli. Blogi internetowe o tematyce odchudzającej jako źródło informacji o zaburzeniach odżywiania, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2011, tom 2, nr 2, 102-112.