W poprzednim artykule przedstawiłam Wam klasyfikację zaburzeń odżywiania. W tym chciałabym przybliżyć nowe, jednak dość powszechne zaburzenie jakim jest ortoreksja.

1.    ORTOREKSJA – NOWE ZABURZENIE

Pandemia otyłości i chorób cywilizacyjnych, zmusiła społeczeństwo do zwiększania świadomości na temat zdrowego odżywiania, wpływu jakości żywienia na zdrowie a także masę ciała. W codziennej profilaktyce zaczęto stosować różne modele żywieniowe w jednostkach chorobowych, takich jak choroby serca, cukrzyca, celiakia, alergie pokarmowe, dna moczanowa i wiele innych. To zjawisko przyczyniło się do powstawania coraz większej bazy sklepów ze zdrową żywnością, firm produkujących produkty o niższej zawartości energetycznej, niskotłuszczowe, niskowęglowodanowe, organiczne, ekologiczne, bez cukru, glutenu, laktozy, wegańskie, wegetariańskie i inne. 

Osoby zmagające się zarówno z nadmierną masą ciała, jak i uskarżające się na dolegliwości zdrowotne, zaczęły zauważać poprawę samopoczucia po zastosowaniu rozmaitych diet i zmianie jakości swojego żywienia, na produkty zdrowsze. Nie byłoby w tym nic złego, wręcz przeciwnie, zmiana stylu życia może pomóc w powrocie do zdrowia i równowagi psychofizycznej, gdyby nie fakt, że podejście do zdrowego żywienia, może zakrawać o niebezpieczną obsesję. 

Na przestrzeni ostatnich lat zauważono, niezdrową tendencję do patologicznego dbania o zdrowie poprzez przesadną koncentrację na zdrowym żywieniu. Takie zachowania mogą zapoczątkować rozwój chorób na tle psychicznym, w tym zaburzenia odżywiania. Obserwacja osób, których jakość życia a także zdrowie drastycznie się obniża na wskutek stosowania zdrowych diet i obsesyjnych wyborów żywieniowych, które na pozór mają prowadzić do lepszego zdrowia, zapoczątkowało określenie nowego zaburzenia, jakim stała się ortoreksja. 

Ortoreksja – (z greckiego orthos – prawidłowy, orexia – apetyt) czyli nowopoznane zaburzenie, mające wspólne cechy z zaburzeniami odżywiania i zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi. Niebezpieczna i niezauważalna na pierwszy rzut oka, może doprowadzić do wyniszczenia organizmu i zaburzenia jego pracy. Osoby chore, dążą do zdrowia poprzez eliminacje niezdrowych produktów ze swojej diety, z czasem eliminując coraz więcej produktów. Takie zachowanie może doprowadzić do niedoborów pokarmowych oraz rozwinięcia się chorób somatycznych, jak i innych zaburzeń odżywiania np. anoreksji. 

ORTOREKSJA (ON), ANOREKSJA (AN), ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYJNE (OCD) –

PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE

Większość publikacji wskazuje na wspólne cechy kliniczne ortoreksji zarówno z anoreksją jak i zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi. Są to perfekcjonizm, zaburzenia pamięci roboczej, obecność lęku, sztywność poznawcza oraz zaburzenia ogólnego funkcjonowania. Jednak całościowy obraz ortoreksji psychicznej, uniemożliwia jednoznaczną klasyfikacje ani w anoreksji psychicznej, ani w zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych. 

Cechami wspólnymi między ON a OCD są obsesyjne myśli, zachowania i rytuały. Natomiast między ON a AN nadmierna kontrola spożywania pokarmów, wysoka potrzeba kontroli i osiąganie jej poprzez restrykcje żywieniowe, nadmierna potrzeba samoopieki i ochrony, mechanizmy hipochondryczne, poczucie wyższości wynikające ze stosowanych zachowań żywieniowych. 

Restrykcje żywieniowe w ortoreksji, podobnie jak w anoreksji, prowadzą do problemów zdrowotnych (niedożywienie, utrata masy ciała, niedobory składników pokarmowych, wahania glikemii i insulinemii, bóle głowy, rozdrażnienie itp.). 

2.    ETIOLOGIA I WYSTĘPOWANIE

Pojęcie ortoreksji zostało wprowadzone nie tak dawno temu, bo w 1997 roku, przez amerykańskiego lekarza S. Bratmana, który zaobserwował patologiczne zachowania żywieniowe wśród swoich pacjentów. Zarówno własne doświadczenia ortorektyczne jak i obserwacje swoich pacjentów opisał w książce „Health Food Junkies”.

Ortoreksja, zdaniem lekarzy częściej występuje u osób z tzw. osobowością anankastyczną, czyli charakteryzującą się nadmiernym perfekcjonizmem, zwiększonym krytycyzmem w stosunku do siebie oraz nadmiernymi wymaganiami. 

W przeciwieństwie do anoreksji, nie widać, żeby to kobiety dużo częściej chorowały niż mężczyźni. Ortoreksja może także pojawić się u dzieci i młodzieży, mimo, że częściej spotyka się ją u osób dorosłych. Może występować u osób, które wcześniej już zmagały się z zaburzeniami odżywiania, a także wśród pacjentów chorujących na cukrzycę, alergie pokarmowe, refluks czy choroby nowotworowe. 

Bardzo często spotyka się osoby chorujące na ortoreksje wśród sportowców zarówno zawodowych jak i amatorów, przedstawicieli środowiska fitness, kulturystów, dietetyków a także studentów kierunków medycznych, sportowych i żywieniowych. 

Występowanie ortoreksji waha się od 0,5% aż do 58% w populacji ogólnej, do nawet 83% w grupach ryzyka (w tym studentów kierunków medycznych i dietetycznych). Duża rozbieżność wynika ze stosowania różnych narzędzi diagnostycznych (BOT, ORTO-15, DOS, EHQ), a także możliwe błędy w metodologii badań. Mimo istotnych rozbieżności, szacuje się, że może ona dotyczyć 0,5-1% populacji. 

W 2003 roku międzynarodowa organizacja związana z walką z zaburzeniami odżywiania NEDA (National Eating Disorder Association) zamieściła oficjalną informacje na temat ortoreksji, uznając ją jako niezależne zaburzenie.

3.    PRZYCZYNY

Ortoreksja jest zaburzeniem o podłożu psychicznym. Jedną z głównych przyczyn powstania ortoreksji, jest wysoka motywacja do zdrowego odżywiania i chęć uniknięcia chorób, w przeciwieństwie np. do anoreksji, gdzie głównym motywatorem jest utrata kilogramów i dążenie za wszelką cenę do szczupłej sylwetki. Dodatkowo brak dojrzałości psychicznej, trudność w zaakceptowaniu zmian zachodzących w okresie dojrzewania, niska samoocena, lęk przed chorobami, potrzeba nadmiernej kontroli. Zauważa się, podobnie jak w przypadku anoreksji i bulimii, że osoby chorujące na ortoreksje wywodzą się z rodzin posiadających pewne charakterystyczne cechy. Ocenia się profil rodzinny podobny jak w przypadku rodzin chorych na anoreksje – bierna postawa ojca, aktywna, nadopiekuńcza rola matki, nadmiernie kontrolująca. W takich rodzinach często występuje problem alkoholowy oraz niewyjaśniane konflikty między rodzicami, w które wplątane są dzieci. Osoby wywodzące się z takich rodzin, gdzie są nadmiernie kontrolowane, przenoszą swoją potrzebę decydowania o sobie na zachowania żywieniowe. W ich odczuciu to jedyny obszar życia nad którym mogą mieć kontrolę i czuć się bezpiecznie. 

4.    ROZPOZNANIE

Na ten moment ortoreksja nie stanowi samodzielnej jednostki chorobowej, dlatego uwzględniona jest jedynie w grupie zaburzeń odżywiania niesklasyfikowanej nigdzie indziej. 

Niestety mimo rosnącego zainteresowania zagadnieniem ortoreksji, nadal brakuje jasnej definicji tego zaburzenia, a także ujednoliconych kryteriów diagnostycznych. Aktualnie na całym świecie prowadzone są badania, które mają na celu ustalić spójne kryteria diagnostyczne, dopasować narzędzia zarówno do diagnozowania jak i leczenia ortoreksji. 

Pierwsze kryteria diagnostyczne ortoreksji w 2000 roku zaproponowali Steven Bratman i David Knight, polegające na odpowiedziach twierdzących na co najmniej 4 z 10 pytań: 

1. Bratman’s Orthorexia Test – BOT

– Czy poświęcasz ponad trzy godziny dziennie na myśleniu o zdrowym odżywianiu?

– Czy planujesz posiłki dzień wcześniej?

– Czy ważniejsze jest dla ciebie to, co jesz, niż przyjemność płynąca z jedzenia?

– Czy wraz z poprawą jakości diety wystąpiło u ciebie pogorszenie jakości życia? 

– Czy jesteś coraz bardziej surowy w stosunku do siebie?

– Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania płynące z jedzenia aby jeść to, co uważasz za właściwe? 

– Czy uważasz, że twoja samoocena wzrasta, kiedy jesz zdrową żywność?

– Czy potępiasz ludzi, którzy nie odżywiają się zdrowo? 

– Czy masz poczucie winy lub czujesz do siebie odrazę w przypadku odstępstwa od diety?

– Czy twój sposób odżywiania izoluje cię od społeczeństwa?

– Czy kiedy jesz zgodnie z przekonaniami, masz poczucie całkowitej kontroli?

Test Bratmana nie został poddany procedurom walidacyjnym, jednak specjaliści często traktują go jako narzędzie diagnostyczne. 

2. Test ORTO-15

W 2005 roku Lorenzo Maria Donini wraz z zespołem z Rzymskiego Uniwersytetu „Sapienza” podjęli pierwszą próbę ustalenia kryteriów diagnozy ortoreksji, opartych na empiryzmie. Składa się ona z 15 stwierdzeń opartych na 4-stopniowej skali typu Likerta (badany określa w jakim stopniu się zgadza ze stwierdzeniem – zawsze, często, czasem, nigdy). 

Odpowiedzi, którą mogą wskazywać na ortoreksje otrzymują 1 punkt, a te opisujące prawidłowe wzorce zachowań żywieniowych 4 punkty. Suma punktów jaką można otrzymać wynosi od 15 do 60 punktów. In niższy wynik tym większa skłonność do ortoreksji. Autorzy kwestionariusza zaproponowali punkt odcięcia wynoszący 40 punktów. Natomiast autorzy, którzy dokonali walidacji dla populacji polskiej, ustalili punkt odcięcia 35 punktów. 

Ich propozycja kwestionariusza opierała się na: 
– stwierdzeniu cech osobowości obsesyjno-kompulsyjnej, 

– występowaniu przesadnego przywiązania do zdrowego sposobu odżywiania (health fanatic eating habits),

– stałym, nieprzejściowym charakterze zaburzenia, 

– wykazaniu, że zachowania związane z odżywianiem mają negatywny wpływ na jakość życia jednostki. 

Na podstawie tych kryteriów, a także uwzględniając zaproponowane kryteria Bratmana i Knighta, stworzyli narzędzie do diagnozowania ortoreksji – Kwestionariusz ORTO-15, który został zwalidowany i przystosowany do użycia we Włoszech i Turcji, a także funkcjonuje w anglojęzycznej wersji. Niestety został on poddany krytyce w środowiskach naukowych z powodu niekompletności, a także niestabilnych właściwości psychometrycznych i zjawiska naddiagnozowania zachowań ortorektycznych w populacjach. Kontrowersje na temat testu, zmusiły badaczy do poszukiwania kolejnych narzędzi pomocnych do diagnozy ortoreksji. 

Kwestionariusz ORTO-15
– Czy podczas jedzenia zwracasz uwagę na kaloryczność posiłku? 

– Czy kiedy wchodzisz do sklepu z żywnością czujesz się zmieszany/a?

– Czy przez ostatnie 3 miesiące trapiły cię myśli o jedzeniu? 

– Czy twoje wybory żywieniowe są uwarunkowane twoją troską o swoje zdrowie? 

– Czy podczas oceny jedzenia smak jest dla Ciebie ważniejszy niż jego jakość? 

– Czy jesteś skłonny/a wydać więcej pieniędzy po to, by kupić zdrowsze jedzenie?

– Czy myślenie o jedzeniu trapi cię przez więcej niż 3 godziny dziennie? 

– Czy pozwalasz sobie na jakieś „żywieniowe wykroczenia”?

– Czy uważasz, że twój nastrój wpływa na twoje zachowania żywieniowe?

– Czy uważasz, że przeświadczenie o spożywaniu jedynie zdrowej żywności zwiększa poczucie własnej wartości? 

– Czy uważasz, że spożywanie zdrowej żywności zmienia twój styl życia? (jedzenie poza domem, znajomości)

– Czy uważasz, że spożywanie zdrowej żywności może poprawić twój wygląd?

– Czy czujesz się winny/a, gdy pozwolisz sobie na „żywieniowy grzech”?

– Czy uważasz, że na rynku dostępne jest także niezdrowe jedzenie?

– Czy obecnie jesteś sam/a podczas spożywania posiłków? 

3.Bratman’s Orthorexia Test 2016

W 2016 roku Bratman przedstawił nowy test diagnostyczny dla ortoreksji, który składa się z dwóch głównych części (kryterium A i B), które podzielono na 3 punkty. Jednak nie zyskał on takiej aprobaty jak dwa poprzednie testy. 

4.Eating Habits Questionnaire – EHQ

Kolejnym narzędziem, które ma pomóc w skutecznej diagnostyce ortoreksji, jest EHQ. Powstał w 2018 roku. Przy jego pomocy można zbadać myśli, zachowania i emocje wobec zdrowego odżywiania. Test składa się z trzech podskal o satysfakcjonującej rzetelności i trafności. Jego wadą natomiast jest brak pozycji, które mogłyby wskazywać na patologiczną fiksację na punkcie zdrowego odżywiania, co wydaje się być istotne w kontekście objawów i diagnostyki ortoreksji. 

5.Duseldorf Orthorexia Scale – DOS

Najnowszym testem diagnostycznym jest niemiecki kwestionariusz Duseldorf Orthorexia Scale (DOS). Niestety dostępny jest jedynie w języku niemieckim. W 2019 roku opublikowano pomyślną ewaluację kwestionariusza na 384 studentach z Stanów Zjednoczonych. Uznano, że DOS jest prawidłową i wiarygodną miarą oceny ortoreksji. 

Zawiera trzy podskale: 
– ortorektyczne zachowania żywieniowe (orthorexic eating behaviour),
– unikanie dodatków do żywności (avoidance of additives),

– syplementacja minerałów (supply of minerals).

Kwestionariusz zyskał dużą aprobatę w środowisku naukowym, jednak pojawiły się też ograniczenia: istotne wydają się różnice rasowe, etniczne i kulturowe, które mogą wpływać na zachowania i poglądy żywieniowe. 

6.Teruel Orthorexia Scale – TOS

W 2018 roku Juan Barrada i Maria Roncero opracowali kwestionariusz TOS, proponując dwuczynnikową strukturę ortoreksji. Badacze wykorzystali pomiary związanych z zaburzeniami i cechami najczęściej kojarzonymi z ortoreksją: zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, zaburzeniami odżywiania i obrazu własnego ciała, perfekcjonizmu i negatywnego afektu. 

Ostatecznie wyodrębniono dwa czynniki: 
1. Zdrowa ortoreksja (healthy orthorexia) – umożliwia ocenę wolnych od psychopatologii zainteresowań zdrową dietą oraz tendencji do zdrowego odżywiania, 

2. Ortoreksja psychiczna (orthorexia nervosa) – uwzględnia się emocjonalne i społeczne następstwa wynikające ze sztywnych restrykcji żywieniowych, a także umożliwia zauważenie mechanizmów samokarania i negatywnego afektu. 

Oczywiście wskazana jest weryfikacja właściwości TOS w innych populacjach.

3.    PRZEBIEG

Początki ortoreksji zwykle są dość niepozorne. Osoba chora podejmuje decyzje na temat zmiany swojego stylu życia, z naciskiem na zdrowe nawyki żywieniowe, w celu poprawy swojego zdrowia i samopoczucia, eliminacji z diety nietolerowanych produktów. Granica między zdrowym podejściem, a obsesją jest cienka. Taka osoba często nie zauważa, że jej „zdrowe” podejście zaczyna zakrawać o patologię. Eliminuję ze swojej diety coraz więcej „niezdrowych” produktów, zostawiając zaledwie kilka w swoim codziennym żywieniu. 

Wybór produktów też ma znaczenie. Zakupy przeważnie są robione w ekologicznych sklepach lub zamawiane przez specjalistyczne sklepy internetowe z żywnością dla alergików, cukrzyków czy osób z zaburzeniami mikroflory jelitowej, ich skład jest skrupulatnie czytany i oceniany. Czasami jedno drobne odchylenie od „założeń” diety ortorektyka, całkowicie potrafi zdyskwalifikować dany produkt. Taka osoba często unika sklepów sieciowych i supermarketów, gdyż nie ma pewności co do pochodzenia niektórych produktów oraz sposobu ich przechowywania. Nie ufa dużym markom spożywczym, z obawy, że mogą „ukrywać” sposób produkcji lub „potajemnie” dodawać np. więcej cukru czy tłuszczu. 

Przygotowywanie posiłków także ma znaczenie. Unika jedzenia w restauracjach i zamawiania na wynos. Posiłki przygotowuje samodzielnie, często zgodnie ze swoimi rytuałami np. odpowiedni sposób krojenia warzyw, dopasowywanie lub niełączenie niektórych produktów ze sobą, dokładne monitorowanie sposobu gotowania potrawy, odmierzanie odpowiedniej ilości produktów itp. 

Podczas konsumpcji często takie osoby starają się dokładnie przeżuwać pokarm, pilnują ilości spożytych płynów (zwykle wody z odpowiedniego źródła, unikają wody w plastikowych butelkach), obserwują reakcje swojego organizmu. Wszystko to „dla zdrowia”. 

Osoba chora na ortoreksje coraz więcej czasu poświęca na myśleniu o jedzeniu. Jej codzienność opiera się na czytaniu o kolejnych zdrowych dietach, skutkach szkodliwych substancji na zdrowie, narzuca sobie dyscyplinę, układa kolejne jadłospisy dla siebie lub regularnie korzysta z pomocy dietetyka. Często bywa tak, że osoby chore na ortoreksje zmagają się także z hipochondrią i regularnie odwiedzają gabinety lekarskie, wykonują mnóstwo badań kontrolujących ich stan zdrowia. 

Niczego niepodejrzewający lekarze i dietetycy zalecają kolejne diety, suplementy, badania i konsultacje licząc, że w ten sposób pomogą cierpiącym pacjentom uporać się z ich dolegliwościami zdrowotnymi, pogłębiając ich problem psychiczny. 

Im bardziej taka osoba koncentruje się na swoim żywieniu i zdrowiu, tym coraz bardziej zaniedbuje życie towarzyskie, rodzinne i zawodowe. Unika spotkań rodzinnych, gdzie mogą być „niezdrowe produkty” do których bliscy mogą ją namawiać, wyjść ze znajomymi, gdzie spożywa się produkty „nieznanego pochodzenia”, lunch’ów firmowych. Często przynosi swoje jedzenie w pudełkach tłumacząc to problemami zdrowotnymi i koniecznością stosowania diety eliminacyjnej zaleconej przez lekarza lub dietetyka. 

Wysokie niebezpieczeństwo zdrowotne może mieć skutki nie tylko dla chorego, ale także dla bliskich osoby chorej na ortoreksje. W publikacjach możemy przeczytać o przypadkach, w których rodzice stosowali „zdrowe” żywienie u dzieci, zakazując spożywania coraz większych grup produktów. Jest to nie tylko poważne zagrożenie dla zdrowia dzieci, ale także dla ich życia, co pokazują historie pacjentów opisane w literaturze. 

4.    KONSEKWENCJE ZDROWOTNE

Osoby chore na ortoreksje początkowo czują się dobrze. Zauważają tzw. „haj” na wskutek zdrowego żywienia, mają więcej energii i odczuwają euforie, jeśli stosują się do swoich narzuconych restrykcyjnych założeń. Z drugiej strony ogarnia je duży lęk przed niezdrowymi produktami i ryzykiem negatywnego wpływu pożywienia na ich zdrowie. Z czasem na wskutek eliminacji zbyt wielu produktów zaczynają zapadać na różne choroby wynikające z wyniszczenia i wygłodzenia organizmu. Mimo, że kaloryczność diety może być prawidłowa (takim osobom zwykle nie zależy na odchudzaniu, a na lepszym zdrowiu) bardzo często brakuje im odpowiednich składników odżywczych, witamin i minerałów. 

Wśród pacjentów z ortoreksją zauważyć można bóle i zawroty głowy, trudności z koncentracją, osłabienie, bóle brzucha, biegunki lub zaparcia, anemie, spadki odporności, depresje i zaburzenia nastroju. Jest coraz większe ryzyko nieprawidłowości morfologicznych, zapalenia wątroby, zatrzymania miesiączek u kobiet, spadku testosteronu u mężczyzn, rozedmy podskórnej, odmy opłucnowej, wahań glikemii i insulinemii, tachykardii, arytmii, krwawienia z błon śluzowych i wiele innych, zależnych od przypadku. 

5.    LECZENIE

Leczenie ortoreksji, nie odbiega znacząco od ogólnych zaleceń leczenia zaburzeń odżywiania. W pierwszej kolejności ważna jest ocena stanu zdrowia chorego i leczenie objawowe: uzupełnienie niedoborów pokarmowych, leczenie poszczególnych nieprawidłowości somatycznych, dopasowanego odpowiedniego modelu żywieniowego nastawionego na uzupełnienie braków w diecie. 

Konieczna jest psychoterapia, a także w niektórych przypadkach leczenie psychiatryczne (farmakologia). 

Nurt psychoterapeutyczny, który najczęściej się sprawdza w leczeniu ortoreksji, to terapia poznawczo-behawioralna. Jednak nie jedyna, jak już zostało to omówione we wcześniejszych rozdziałach. Dopasowanie formy psychoterapeutycznej jest sprawą indywidualną, tak jak cały proces leczenia. 

6.    PODSUMOWANIE

Ortoreksja stanowi nowe wyzwanie współczesnego świata. Będąca skutkiem szybkiego rozwoju cywilizacji, przyczyniła się do ogromnego problemu natury psychosomatycznej. Trudności z zauważeniem cech ortorektycznych, zarówno przez specjalistów jak i samych pacjentów są ogromne. Dlatego kluczowe jest zwiększanie świadomości istnienia tego zaburzenia w społeczeństwach, a także dopracowanie jednolitych kryteriów diagnostycznych. 

Ortoreksja jest zaburzeniem, które cały czas poznajemy, obserwujemy jej skutki i kolejne oblicza. Opracowanie jednolitych naukowych wytycznych dotyczących diagnostyki i postępowania powinno stanowić priorytet dla środowisk naukowych zajmujących się zagadnieniami zaburzeń odżywiania. 

Szybki, konsumpcyjny i stresogenny tryb życia jaki prezentuje nam współczesny świat, może przyczynić się do powstania jeszcze innych, zupełnie nowych zaburzeń, a także rozwijać niekorzystne symptomy w zaburzeniach dotychczas nam znanych. Wnikliwa obserwacja pacjentów a także zwiększanie świadomości społecznej na temat istnienia zaburzeń odżywiania, powinno stanowić obowiązkowy obszar działań systemów opieki zdrowotnej. 

BIBLIOGRAFIA

1. Abraham S., Llevelyn-Jones D., Bulimia i Anoreksja Zaburzenia odżywiania, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, 
2. Babicz-Zielińska E., Komorowska-Szczepańska W., Zaburzenia w odżywianiu wynikające z troski o zdrowie, Family Medicine & Primary Care Review, 2012, 14, 2: 123-125, 
3. Beers M.H., Porter R.S., Jones T.V., Kaplan J.L., The Merck Manual. Podręcznik diagnostyki i terapii, Wydanie Trzecie Polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2006. 
4. Bień A., Pieczykolan A., Zaburzenia odżywiania wśród kobiet w wieku rozrodczym, Journal of Education, Health and Sport, 2017, 7(3): 381-391, 
5. Brytek-Matera A., Psychodietetyka, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Wydanie I, Warszawa 2020, 
6. Cierpiałkowska L., Sęk H., Psychologia kliniczna, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2016, rozdział 20 Psychologia zaburzeń odżywiania, 407-427,
7. Długosz A., Wanot B., Biskupek-Wanot A., Zaburzenia odżywiania u osób starszych, Katedra Nauk o Zdrowiu i Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, DOI: 10.16926/daziw.2020.08,
8. Engeln R., Obsesja piękna, Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2018, 
9. Fairburn C., Terapia poznawczo-behawioralna i zaburzenia odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydanie I, Kraków 2013, 
10. Feighner J. P., Robins E., Guze S.B., Woodruff R.A., Winokur G., Diagnostic criteria for use in psychiatric research, Arch. Gen. Psychiatr, 1972, 26 (1): 57-63.
11. Gubiec E., Stetkiewicz-Lewandowicz A., Rasmus P., Problem ortoreksji w grupie studentów kierunku dietetyka, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2015, tom 21, nr 1, 95-100, 
12. Jabłońska E., Błądkowska K., Bronkowska M., Zaburzenia odżywiania jako problem zdrowotny i psychospołeczny, Kosmos Problemy Nauk Biologicznych, tom 68, 2019, nr 1 (322), 121-132, 
13. Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M., Ortoreksja – nowe rozpoznanie?, Psychiatria Polska, 2012, tom XLVI, nr 3, 441-450, 
14. Jaworski M., Drunkoreksja – zaburzenie odżywiania połączone z alkoholizmem wśród młodych dorosłych, Forum Medycyny Rodzinnej, 2014, tom 8, nr 5, 217-225, 
15. Kołędkiewicz E., Doboszyńska A., Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania, Forum Medycyny Rodzinnej, 2013, tom 7, nr 6, 307-315, 
16. Lock J., Le Grange D., Twoje dziecko i zaburzenia odżywiania. Jak mu pomóc?, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, 
17. Łucka I., Janikowska-Hołoweńko D., Domarecki P., Ortoreksja – oddzielna jednostka chorobowa, spektrum zaburzeń odżywiania czy wariant zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych?, Psychiatria Polska, 2019, 53(2), 371-382, 
18. Maine M., McGilley B., Bunnel D., Leczenie zaburzeń odżywiania, Pomost między nauką a praktyką, Edra Urban&Partner, Wydanie I, Wrocław 2019, 
19. McGregor R., Ortoreksja. Zdrowe odżywianie – rozsądek czy już obsesja?, Wydawnictwo Laurum, Warszawa 2018,
20. Middleton K., Zaburzenia odżywiania, droga do wyzdrowienia, Wydawnictwo eSPe, Kraków 2009,
21. Mróz M., Korek E., Ortoreksja – nowa jednostka chorobowa związana z zaburzonymi wzorcami odżywiania, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2020, tom 26, nr 2, 102-105, 
22. Nelkowska D., Orthorexia nervosa: definicje, kryteria, klasyfikacje – kontrowersje i rozbieżności w wynikach badań, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, 2019, vol. XXXII, 3, 169-180,
23. Nowak K., Socjodemograficzne i rodzinne czynniki ryzyka zaburzeń odżywiania młodzieży, Lubelski Rocznik Pedagogiczny, t. XXXII, 2013, 121-146,
24. Ogden J., Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydanie I, Kraków 2011,
25. Pilecki M., Józefik B., Sałapa K., Powiązania pomiędzy spostrzeganiem funkcjonowania rodziny przez pacjentki z zaburzeniami odżywiania się i ich rodziców a percepcją relacji w rodzinach pochodzenia rodziców, Psychiatria Polska, 2014, 48(4), 789-808, 
26. Pilecki M., Józefik B., Sałapa K., Związek oceny relacji rodzinnych z depresją u dziewcząt z różnymi typami zaburzeń odżywiania się, Psychiatria Polska, 2013, tom XLVII, nr 3, 385-395,
27. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M., Psychologia żywienia, wybrane zagadnienia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008,
28. Puri B.K., Treasaden I.H., Psychiatria Podręcznik dla studentów, Wydanie I, Elsevier Urban & Partner Wrocław, Wrocław 2014, 
29. Rabe-Jabłońska J., Pawełczyk T., Standardy leczenia zaburzeń odżywiania, Psychiatr. Psychol. Klin. 2008, 8(1), 20-40, 
30. Rzońca E., Bień A., Iwanowicz-Palus G., Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny, Journal of Education, Health and Sport, 2016;6(12): 267-273, 
31. Słomian W., Wanot B., Kosior-Lara A., Zdrowie a zaburzenia odżywiania, Katedra Nauk o Zdrowiu i Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, DOI: 10.16926/dasiw.2020.10, 
32. Stengel E., Classification of mental disorders, Bull. World Health Organisation, 1959, 21: 601-663.
33. Strzelecki W., Cybulski M., Strzelecka M., Przegląd serwisów internetowych zawierających treści pro- i antyzdrowotne w kontekście zaburzeń odżywiania, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 605, Studia Informatica nr 25, 2010, 155-173, 
34. Suszyńska K., Sobolewska E., Kulik T., Problemy medyczne, pedagogiczne i społeczne funkcjonowania osób z zaburzeniami odżywiania, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, tom 20, nr 3, 235-240,
35. Szurowska B., Anoreksja i bulimia. Śmiertelne sposoby na życie, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2011, 
36. Uszyński M., Stres i antystres – patomechanizm i skutki zdrowotne, Medpharm Polska, Wrocław 2009, 
37. Wiatrowska A., Radzenie sobie ze stresem u osób z zaburzeniami odżywiania, Annales Universitatis Marie Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, vol XXX, 1, 2017, 161-170,
38. Wiatrowska A., Jakość życia w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
39. Wójciak R.W., Zaburzenia odżywiania [w:] E. Mojs (red.) Pomoc psychologiczna w chorobach somatycznych, Wydawnictwo Jeżeli p to q. Poznań 2009. 
40. Wronka M., Jezierska-Kazberuk M., Świat porcelanowych motyli. Blogi internetowe o tematyce odchudzającej jako źródło informacji o zaburzeniach odżywiania, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2011, tom 2, nr 2, 102-112.